کشف‌الرموز فی شرح المختصرالنافع (کتاب)مؤلف کتاب كشف الرموز في شرح المختصر النافع زين الدين ابو على حسن بن زبيب الدين ابو طالب يوسفى معروف به فاضل آبی يا آوى،( ابن زبيب تا سال ۶۷۲ زنده بوده است). [۱]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۲، ص ۲۸۰ -۲۸۲ .
[۲]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۱۰، ص ۳۲۵.
[۳]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۴، ص ۶۳۱.
همان‌طور كه از نام كتاب معلوم است مؤلف در مقام بيان و كشف رموز و اسرار كتاب النافع يعنى مختصر الشرايع بوده است.۱ - اهميت كتابكتاب كشف الرموز اولين شرح« النافع في مختصر الشرايع» معروف به« مختصر النافع» مى‌باشد كه در زمان زندگانى محقق حلی ( م ۶۷۶ ق) نگاشته شده است. اين كتاب باصطلاح شرح بالقول( قوله... أقول) مى‌باشد و در حالى كه به صورت مختصر و موجز تدوين شده است داراى تنبيهات مفيد و فوائد زيادى مى‌باشد. همان‌طور كه از نام كتاب معلوم است مؤلف در مقام بيان و كشف رموز و اسرار كتاب النافع يعنى مختصر الشرايع بوده است. ۲ - علت نگارشمؤلف در مقدمۀ كتاب علت نگارش كتاب را تقاضاى گروهى از برادران دينيش دانسته كه خواسته‌اند رمزهاى كتاب مختصر را توضيح دهد زيرا مختصر النافع به صورت اشاره در مقام بيان اقوال اصحاب و فتاوى و اخبار و احاديث آنان و يا اصول مسلم و اطلاقات مشهور برآمده است كه براى افراد مبتدى اطلاع از آنان و براى متخصصين در فقه نيز اطلاع تفصيلى و دائمى از آنان دشوار است زيرا نياز به ممارست در مطالعۀ كتاب‌هاى فقهى و تكرار در رجوع به نظريات آنان دارد. ۳ - تأليف و انتشاردر آخر نسخه‌اى كه به خط علامه مجلسی تأييد شده است، تاريخ پايان يافتن كتاب سال ۶۷۲ ق ذكر شده است و در الذریعه اين گونه آمده است: فرغ منه في شعبان ۶۷۲ ق. همين‌طور در كتاب تنقیح المقال از علامه بحر العلوم طباطبایی ، سيد محمد مهدى( م ۱۲۱۲ ق) نقل شده كه تأليف كشف الرموز قبل از تأليف كتاب مختلف علامه بوده است. [۸]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۴ ص ۶۳۲.
با توجه به اين كه محقق حلى در سال ۶۷۶ ق وفات يافته است در كتاب از او تعبير به« دام ظله» شده است كه نشانگر نگارش كتاب در زمان زندگانى او مى‌باشد. كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى جامعۀ مدرسین در قم انتشار يافته است. جلد اول آن در سال ۱۴۰۸ ق و جلد دوم آن در سال ۱۴۱۰ ق چاپ شده است. كار تحقيق آن توسط حاج شيخ علی پناه اشتهاردی و حاج آقا حسين يزدى صورت گرفته است. ۴ - تقسيم بندى مطالبتقسيمبندى مطالب كتاب كشف الرموز نظير مختصر النافع در مباحث چهارگانه عبادات ، عقود ، ایقاعات و احکام مى‌باشد. بطور كلى جلد اول شامل مباحث عبادات و قسمتى از عقود تا آخر كتاب ضمان مى‌باشد و جلد دوم شامل مباحث صلح تا آخر عقود مى‌باشد و همين‌طور ايقاعات و احكام را نيز در بردارد. جلد اول شامل مباحث طهارت ( اقسام آب‌ها، وضوء، غسل، نجاسات)، كتاب صلاة( اوقات نمازها، قبله، مكان نمازگزار، افعال نماز ، مبطلات نماز ، نماز جمعه ، نماز عید فطر و قربان، نماز میت ، احکام خلل در نماز ، نماز قضاء، نماز مسافر )، كتاب زكات، كتاب خمس ، كتاب صوم، كتاب اعتکاف ، كتاب حج و كتاب جهاد تا صفحۀ ۴۳۴ مى‌باشد و مباحث عقود در جلد اول شامل كتاب تجارت ، كتاب رهن ، كتاب حجر و كتاب ضمان مى‌باشد. در جلد دوم بقيۀ مباحث عقود شامل كتاب‌هاى صلح ، شرکت ، مضاربه ، مزارعه و مساقات ، ودیعه و عاریه ، اجاره ، وکالت ،كتاب وقوف و صدقات و هبات، كتاب سبق و رمايه، وصايا، نکاح تا صفحۀ ۲۰۴ مى‌باشد. و اما مباحث ايقاعات شامل كتاب‌هاى طلاق ، خلع و مبارات، ظهار ، ایلاء ، لعان ، عتق ،كتاب تدبیر و مکاتبه و استیلاء ، اقرار ، أيمان، نذر و عهود تا صفحۀ ۳۳۸ مى‌باشد. قسمت احكام شامل كتاب‌هاى صید و ذباحه، اطعمه و اشربه ، غصب، شفعه ، احياء موات، لقطه ، مواريث، قضاء و شهادات، حدود و تعزيرات، قصاص و ديات مى‌باشد. ۵ - علل اختلاف در نسخههابا توجه به اين كه نسخه‌برداران كتاب بر حسب درجات دركشان و سرعت يا كندى در نوشتن فرق دارند بنابراين اگر نسخه‌اى، نزد مؤلف قرائت نشده باشد و يا دقت كافى در نگارش متن مبذول نشده باشد نسخه‌ها داراى اختلاف فراوانى مى‌شوند تا جايى كه گاهى يك جمله در نسخه‌اى ديده نمى‌شود. بطور كلى علل اختلاف در نسخه‌ها عبارتند از: سقوط كلمات، اشتباه در نوشتن يك كلمه، اشتباه در بيان سند يا متن حديث، اشتباه در ذكر مأخذ احاديث، كه مثلا مأخذ حديث اصول کافی ذكر مى‌شود اما كتاب ديگرى مأخذ آن مى‌باشد. ۶ - نسخههادر تصحيح كتاب از ۶ نسخه استفاده شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود. صحيح‌ترين و بهترين نسخه، نسخه‌اى است كه مربوط به کتابخانۀ مشکاة مى‌باشد و تاريخ نگارش آن مشخص نيست امّا تاريخ تأليف كتاب را ۶۷۲ ذكر نموده است. از نسخه‌هاى مهم ديگر نسخه‌اى است كه مربوط به كتابخانۀ مسجد گوهرشاد مى‌باشد و در سال ۹۱۵ ق نوشته شده و متعلّق به سید بحر العلوم بوده است. از نسخه‌هاى معتبر ديگر نسخۀ شمارۀ ششم است كه فتوكپى از نسخۀ كامل كتابخانۀ آیت اللّه مرعشی نجفی مى‌باشد كه در الذريعة نويسندۀ آن را علی بن شمروح و سال نگارش آن را ۷۶۸ ق دانسته و متعلّق به كتابخانۀ حاج شیخ حسین تهرانی بوده است. البته نسخه‌هاى معتبر ديگرى نيز وجود دارد كه ناقص مى‌باشد مثل نسخۀ كتابخانۀ آيت اللّه نجفى مرعشى كه نسخۀ قديمى و صحيحى است ولى از اول كتاب طهارت تا آخر آن مى‌باشد. از نقاط ضعف كتاب در استفاده از نسخه‌ها اين است كه براى نسخه‌ها رمزى انتخاب نشده است كه به آنها ارجاع داده شود و بنابراين در هنگام استفاده از كتاب آدرس نسخه‌هاى مورد استفاده مشخص نشده است و رمزى براى آن تعيين نشده است. از نقاط مثبت كتاب موجود اين كه صرفا به نسخه‌هاى كتاب اكتفا نشده است بلكه گروه تحقيق و تصحيح، الفاظ غلط آن را حذف نموده است و آنچه مناسبتر بوده و صحيح بنظر مى‌رسيده است انتخاب شده و در مواردى كه از نسخه‌هاى ششگانه انتخاب شده است با رمز« خ ل»، يا« خ» مشخص شده است. همين‌طور مواضع آيات و روايات بيان شده است و احاديثى كه به آنها استدلال شده نيز با مأخذ آن مقابله شده است و در موارد نياز تمام حديثى كه بصورت ناقص در كتاب آورده شده است نقل شده است. ۷ - ويژگىهااز مهم‌ترين خصوصيات كتاب اين است كه نظريات بزرگان از مشايخ فقها مثل شیخ طوسی و شیخ مفید ، سید مرتضی علم الهدی ، پدر شیخ صدوق ( ابن بابويه) شيخ صدوق، ابو علی سلار ، و ابن ادريس در آن مطرح شده و از طرح نظريات متابعين شيخ طوسى خوددارى شده است. از طرفى چون اين كتاب قبل از« مختلف» نگاشته شده مورد اعتماد است زيرا كتاب‌هاى بعد از« مختلف» غالبا از آن تقلید نموده و از اعتبار زيادى برخوردار نيستند. [۶۶]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۴ ص ۶۳۲ .
همين‌طور در اين كتاب از طرح نظريات ابن جنید كه شيخ طوسى به او نسبت استفاده از قیاس در استنباطات فقهى را داده است خوددارى شده و بر عكس از سید احمد بن طاوس بسيار نقل شده است. از خصوصيات ديگر اين كه مؤلف صحيح‌ترين روايات را انتخاب نموده است مگر اين كه به آن روايت ضعيف، بزرگان از فقها عمل كرده باشند كه در اين صورت از آنها استفاده نموده است. مؤلف در توضيح رموز كتاب مختصر النافع به بيان مبانى و اقوال فقهاء پرداخته است و از توضيح معانى الفاظ خوددارى نموده است. بنابراين ناشرين كتاب در حواشى آن در حد ضرورت الفاظ مجمل، پيچيده و غير مأنوس را توضيح داده‌اند. از نظريات جديد مؤلف در كتاب، حرام دانستن نماز جمعه در زمان غیبت ، و مضايقه در قضاوت مى‌باشد. به نقل از القوائد الرجالیّة بحر العلوم، [۷۰]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۴ ص ۶۳۲.
۸ - رمزهادر مقدمۀ كتاب مؤلف اشاره به اين مطلب دارد كه در كتاب شرایع الاسلام بعضى از رموز داراى معانى خاصى است مثل: الأشهر- يعنى مشهورترين در روايات مختلف . الأظهر- يعنى ظاهرترين در فتاوى . الأشبه- عمومات و اطلاقاتى كه اصول مذهب و عقل بر آن دلالت دارد . الأنسب و الأصح- اقوالى كه نزد مصنف از همه، احتمال آن بيشتر باشد . الأحوط- اولویت و استحباب . اسامى كتاب‌ها كه با رمز مشخص شده‌اند: كافى- كا . تهذیب - يب . من لا یحضره الفقیه - قيه . وسائل الشیعة - ئل. ۹ - گفتار بزرگانأعیان الشیعة به نقل از رجال سید محمد مهدی بحر العلوم : كتاب حسن مشتمل على فوائد كثيرة و تنبيهات جيدة مع ذكر الأقوال و الأدلّة على سبيل الإيجاز و الاختصار. [۸۳]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۴ ص ۶۳۲.
و همين‌طور در أعيان الشيعة به نقل از مقائیس : شارح كتاب النافع شرحا مستوطنا حسنا موسوما بكشف الرموز. [۸۴]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج ۴ ص ۶۳۲.
الذريعة به نقل از بحر العلوم: قال سيدنا بحر العلوم في فوائده: كتابه مشتمل على فوائد كثيرة و هو أول شروحه بعد شرح ماتنه المحقق، و هو شرح مرموزاته و مشكلاته. ۱۰ - مشاهده آنلاین کتابکشف الرموز نویسنده:حسن ابن ابی طالب یوسف آبی معروف به فاضل آبی ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعنرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی |